Achtergrond bij het onderzoek, fibulae Verslag van Bas Mooij (Deel 4)
13 augustus 2018 Achlum Archeologie blog Hegebeintum
Fibulae en aardewerk
Archeoloog Johan Nicolay heeft in zijn boek “The splendour of power” uit 2014 aannemelijk gemaakt dat de elite van Noordelijk Westergo in de Merovingische tijd (ca. 450 tot 750 n. Chr.) een belangrijke rol had in het toenmalige handels- en uitwisselingsnetwerk. Op basis van het verspreidingspatroon van vroegmiddeleeuwse gouden objecten en aan de hand van het redistributiemodel verdedigt Nicolay dat noordelijk Westergo enige tijd het centrum was van een koninkrijk dat de Noord-Nederlandse kuststreken omvatte (Kaspers & Sibma 2017, 49). Om meer bewijs te vinden voor deze theorie wordt er nu door middel van veldkarteringen onderzocht of er ook een verband is met het geïmporteerde aardewerk. Omdat het onderzoek van Nicolay samenhangt met de veldkarteringen is het interessant om te kijken naar enkele Friese fibulae die worden benoemd in het onderzoek van Nicolay.
Oorsprong en verspreiding
De vierkantkoppige fibula is het duurste en meest extravagante vrouwelijk sieraad dat werd gebruikt in Noordelijke Germanische leefgemeenschappen in de vijfde en zesde eeuw na Christus. Deze fibulae stonden voor een innovatie in kunst en cultuur (Hines, 1997). Gedurende de vijfde en zesde eeuw zijn er enkele ontwikkelingen zichtbaar in het ontwerp van de fibulae, waarbij met name de toevoeging van een schijf (“disc”) opvalt (Olsen 2006, 479).
Er zijn ongeveer 300 disc-on-bow fibulae gevonden in Noordwest-Europa en Scandinavië. Een disc-on-bow fibula is een fibula die bestaat uit een hoofdplaat en een voetplaat welke met elkaar zijn verbonden middels een boogvormige plaat. Op de boogvormige plaat zit als decoratief element een schijf bevestigd (Schoneveld & Zijlstra 1999, 192). De grootste concentratie van fibulae, 150 stuks, is teruggevonden in het Zweedse Gotland. De meeste disc-on-bow fibulae worden teruggevonden in graven van rijke vrouwen met een hoge sociale status (Olsen 2006, 479).
Friese fibulae
De ‘Friese’ fibulae kennen een regionale ontwikkeling gedurende de zesde en de eerste helft van de zevende eeuw en kunnen worden verdeeld in twee typen. Het oudste Friese type van de disc-on-bow fibula bestaat uit verguld zilver. Het enige intacte voorbeeld van dit oudste type is gevonden tijdens het terponderzoek van Achlum (Nicolay 2015, 87). Dit type fibula is versierd met ornamenten die geïnspireerd zijn op een Scandinavische fibula van het Jutland type (Schoneveld & Zijlstra 1999, 192).
Het tweede type van ‘Friese’ fibulae is een met filigraan motief versierde disc-on-bow fibula. Filigraan is een smeedtechniek waarbij goud- of zilverdraad wordt geknoopt en daarna platgeslagen om een patroon te maken. Van dit type fibula zijn drie goede voorbeelden bekend: uit Wieuwerd, uit Hegebeintum en uit Wijnaldum (Nicolay 2015, p88).
Drie fibulae
Naast dit artikel heb ik ervoor gekozen om drie Friese fibulae wat meer uit te lichten, namelijk de fibulae van Achlum, Hegebeintum en Wijnaldum. Alhoewel deze fibulae niet erg op elkaar lijken is er wel een onderling verband: alle drie de fibulae zijn een representatie van de Noorse god Odin met zijn raven.
De Fibula van Achlum is een vroeg exemplaar in verhouding tot de andere twee en toont meerdere realistisch afgebeelde figuren. Op de fibula van Wijnaldum zijn ook figuren afgebeeld maar deze zijn veel meer gestileerd, deze fibula is dan ook 70 jaar jonger. De jongste fibula in deze reeks is de fibula van Hegebeintum; hier zijn de figuren alleen nog maar met enkele lijnen weergegeven.
Gebruikte bronnen:
Hines, J., 1997: A New Corpus of Anglo-Saxon Great Square-Headed Brooches. Woodbridge, Boydell Press.
Kaspers, A. & T. Sibma, 2017: Veldkarteringen in het terpengebied: een pilot in noordelijk Westergo. Paleo-Aktueel 28, p. 49-58.
Nicolay, J.A.W. 2015, The splendour of power. Early medieval kingship and the use of gold and silver in the southern North Sea area. (5th to 7th century AD). Barkhuis Publishing and University of Groningen Library Groningen.
Nicolay, J.A.W. 2017, Odin in Friesland. Scandinavian influences in the southern North Sea area during the Migration and Early Merovingian periods. Interaction without borders. Exemplary archaeological research at the beginning of the 21th century. Eriksen, B.V., Abegg-Wigg A., Bleile, R. and Ickerodt, U., 2017. Schleswig. Band 1, Volume 1. P499-514.
Olsen, V.S.,2006: The development of (proto)-disc-on-bow brooches in England, Frisia and Scandinavia. In: Palaeohistoria 47/48.
Schoneveld, J. & J. Zijlstra, 1999: The Wijnaldum brooch. In: J.C. Besteman, J.M. Bos, D.A. Gerrets, H.A. Heidinga & J. de Koning (eds), The excavations at Wijnaldum. Rotterdam/Brookfield (Reports on Frisia in Roman and Medieval times 1), 191-202.
